Region Puszczy Białowieskiej, położony na pograniczu Niziny Północnopodlaskiej, ma bogatą i złożoną historię geologiczną, która sięga setek milionów lat wstecz. 

Obecny krajobraz i rzeźba terenu są przede wszystkim efektem procesów polodowcowych z plejstocenu, choć ukształtowanie geologiczne obszaru zaczęło się znacznie wcześniej.

1. Podłoże geologiczne – starsze ery

• Najgłębsze warstwy geologiczne regionu tworzą skały prekambryjskie i paleozoiczne (łupki, piaskowce, margle i wapienie), leżące bardzo głęboko pod powierzchnią.

• Nad nimi zalegają osady mezozoiczne i kenozoiczne, głównie piaski, gliny i iły.

• Obszar był wielokrotnie pokrywany przez morza i jeziora, które pozostawiły osady morskie i jeziorne.

• 
  

2. Epoka lodowcowa (plejstocen) – kluczowy etap kształtowania

• Około 200 tys. – 10 tys. lat temu przez region kilkakrotnie przechodziły lądolody skandynawskie.

• Ostatni zlodowacenie (bałtyckie) miało decydujący wpływ na ukształtowanie terenu Puszczy:

  • Lądolód przyniósł ogromne ilości materiału skalnego: żwirów, piasków, głazów narzutowych i glin zwałowych.

  • Wytworzyły się formy polodowcowe: równiny sandrowe, moreny denne, pagórki oraz obniżenia wypełnione torfami i jeziorami.

  • Po ustąpieniu lodowca (ok. 12–10 tys. lat temu) nastąpił rozwój sieci rzecznej i powstawanie dolin rzecznych, m.in. Narewki, Hwoźnej i Leśnej.

  • 
    

3. Holocen – czas formowania się krajobrazu dzisiejszej Puszczy

• W okresie holocenu (ostatnie 10 tys. lat) klimat się ocieplił, a lądolód ustąpił całkowicie.

• Rozpoczął się rozwój roślinności – najpierw tundrowej, potem lasów borealnych i liściastych.

• Powstały torfowiska, gleby bagienne, brunatne i bielicowe.

• To w tym czasie rozwinęły się charakterystyczne dla Puszczy siedliska leśne, np. grądy, bory mieszane, łęgi i olsy.

• 
  

4. Cechy szczególne geologii regionu Puszczy Białowieskiej

• Brak wyraźnych form górskich – teren jest płaski lub falisty, z nieznacznymi różnicami wysokości (najwyższe wzniesienia mają ok. 180 m n.p.m.).

• Liczne gleby pochodzenia lodowcowego: gliny, piaski, żwiry.

• Obecność torfowisk niskich i przejściowych – istotnych z punktu widzenia przyrody i klimatu.

• 
  

Znaczenie geologicznej przeszłości dla przyrody Puszczy

• Zróżnicowana budowa geologiczna i różnorodne gleby stworzyły warunki do powstania unikatowego lasu naturalnego o wysokim poziomie bioróżnorodności.

• Polodowcowe rzeźby terenu i zróżnicowanie wilgotności sprzyjają występowaniu wielu mikroekosystemów.